بلال اردوغان ، پسر رئیس جمهور ترکیه رجب طیب اردوغان، رئیس هیئت امنای انتشارات علم، با حضور در برنامه تلویزیون CNN Türk  با اشاره به تغییر الفبا و رسم الخط در دوران ریاست جمهوری مصطفی کمال آتاتورک چنین اظهار نمود: " به یاد می آورم سالهایی را که در دوران دبستان بودم به ما خیلی واضح گفته شد که ما به خاطر الفبای خود عقب افتاده ایم.  به ما گفتند تغییر الفبا و تغییر ظاهر باعث پیشرفت کشورمان میشود، حالا این سوال به وجود می آید که چرا به عنوان مثال کشور یونان، چین و ژاپن الفبای خود را تغییر ندادند؟ در جهان کشورهایی وجود دارد که بدون تغییر الفبا و تغییر لباسشان پیشرفت نمودند چرا ما تغییر لباس را به پیشرفت مرتبط کردیم؟ پس می توان نتیجه گرفت؛ پیشرفت هیچ ارتباطی با الفبا و تغییر ظاهر ندارد".  وی در سخنان خود در برنامه تلویزیونی گفت: با نگاه به جهش ترکیه در بیست سال گذشته می بینم ترکیه کشوری است که اکنون هم در منطقه و هم در جهان حرفی برای گفتن دارد که افراد مذهبی ترکیه در این امر نقش بسیار جدی دارند. وقتی می گوییم پیشرفت فناوری، هیچ تناقضی با نماز، دعا، فرهنگ و یا ظاهر ندارد. ما شکل خود را خیلی شبیه اروپا کرده ایم، پس چرا تا امروز نتوانسته ایم جز جوامع پیشرفته جهان قرار بگیریم؟"

بازخورد مخالف با سخنان بلال اردوغان

v سینان میدان، مورخ و نویسنده روزنامه سوزجو ترکیه، با توجه به تحولات اخیر به سخنان بلال اردوغان در مورد تغییر الفبا توسط آتاترک در حساب شخصی شبکه اجتماعی خویش چنین پاسخ داد؛

· الفبای یونانی برای زبان یونانی مناسب بود ، سیستم حروف چینی برای زبان چینی بود. حروف عربی-فارسی که مورد استفاده عثمانی ها بود برای زبان ترکی مناسب نبود.

· انقلاب الفبای در حالی که میزان سواد در ترکیه حتی ۱۰ درصد نبوده است. روشنفکران عثمانی از دهه ۱۸۵۰ در مورد تغییر الفبای بحث کرده اند.

· ما از آتاتورک و جمهوری ترکیه که توسط وی تاسیس شد دفاع می کنیم. آتاترک کسی است که وطن خود را از نو ساخته است.

v یوسف هالاچ اوغلو، نماینده پیشین و رئیس پیشین انجمن تاریخی ترکیه در پاسخ به سخنان پسر رئیس جمهور بلال اردوغان، درباره انقلاب الفبا گفت: " آیا اگر به الفبای واقعی خود برگردیم، شما می پذیرید؟"

بازخورد موافق با سخنان بلال اردوغان

v ملیحه گوکچه شهردار سابق آنکارا ، یکی از کسانی است که از بلال اردوغان و سخنان وی در نقد تغییر الفبا و رسم الخط حمایت کرد.

v مصطفی ارمغان، نویسنده دایرۀ المعارف ۷ جلدی عثمانلی و روزنامه نگار گفت: "من کلیه سخنان بلال اردوغان را تایید و امضا خواهم کرد."

v اوموت موره، هارون تکین از موسیقی دانان ترکیه نیز در حساب توییتر خود با سخنان بلال اردوغان اظهار موافقت کردند.

v محمت متینر، نویسنده و سیاستمدار، نماینده سابق مجلس ترکیه نیز در پست توییتر خود اظهار داشت: "بگذارید بیدار شویم ، هیچ یک از اینها تصادف نیستند".

توضیح :

۱-پنج سال بعد از تاسیس رژیم جمهوری ترکیه، هیئت‌وزیران ترکیه دستور تشکیل کمیسیونی برای بررسی مسئله‌ الفبا را صادر کرد. در اواخر ماه ژوئیه سال ۱۹۲۸، سه تن از اعضای کمیسیون، گزارش تهیه‌شده درباره‌ امکان تدوین «الفبای ترک» براساس الفبای لاتین را به آتاترک ارائه نمودند.  پس از تصویب الفبای ترکی جدید بر اساس الفبای لاتین در تاریخ ۱ نوامبر ۱۹۲۸ مطابق دستورالعمل مدارس ملی منتشر شده در ۲۴ نوامبر ۱۹۲۸ ، مدارس ملی در هر گوشه ای از کشور افتتاح شد و به عموم مردم آموخت که با حروف جدید بخوانند و بنویسند. آتاترک به عنوان "رئیس معلم مدارس کشور" در این پروژه ملی شرکت کرد.

این اقدام که در آن زمان با نام «انقلاب حروف» از آن یاد شد از آن تاریخ تا کنون هر از گاهی موضوع بحث در محافل علمی و سیاسی و تاریخی ترکیه بوده است. الفبای کنونی ترکیه برگرفته از الفبای لاتین و با الهام از مصادیق این الفبا در الفبای کشورهای آلمان، فرانسه و انگلستان پایه گذاری شده است. با نگاهی به تاریخ متوجه می شویم که فکر و ایده تغییر الفبا مربوط به اواخر دوره عثمانی بوده است. جلال نوری از روشنفکران عثمانی در کتاب "تحریر تدنیات عثمانیه مقدرات تحریه" به سختی الفبای عربی برای عموم و لزوم تغییر الفبا اشاره کرده است.

پیشینه ایده تغییر الفبا تا زمان حکمرانی سلطان سلیم سوم برمی گردد. سلطان سلیم سوم که با برخی از زبانهای اروپایی آشنایی داشت نوشتن ترکی با الفبای لاتین را معقول تر و مطابق با فنوتیک زبان ترکی یافت. ولی به نظر می رسد شکستن تابوی الفبای عربی با توجه به حساسیت عوام و احتمال بالای برداشت ضد دینی، حتی سلطان سلیم را نیز از انجام چنین اقدامی باز داشته است.

سالها بعد انور پاشا الفبایی تحت عنوان انوریه ابداع کرد که با استقبال چندانی مواجه نشد. به نظر می رسد آتاترک نیز برای اقدام به چنین کاری منتظر پشت سر گذاشتن سالهای نخست تاسیس جمهوری ماند و پس از گذشت ۵ سال آن را به اجرا در آورده است.

امروزه از تغییر الفبا در ترکیه نود و دو سال می گذرد و هنوز عده ای هستند که این اقدام را نادرست می انگارند. به عقیده این افراد، تغییر الفبا ارتباط ملت ترکیه با گذشته خود را قطع کرده است. به طوری که در زمانی کوتاه میلیونها باسواد تبدیل به توده های انبوهی از بی سوادان در کشور شدند.  امروزه برای خواندن و بررسی آثار اسلامی یا دوره عثمانی و پیشتر، از کارشناسان متخصص امر در ترکیه استفاده می شود.

در مقابل چنین نظراتی نیز بسیاری از مردم  ترکیه تغییر الفبا را از مهمترین انقلابهای آتاترک یاد می کنند. آمارها نشان می دهد در آن زمان، از ۱۴ میلیون نفر جمعیت ترکیه تنها ده درصد سواد خواندن و نوشتن داشته اند. در حالی که ده سال بعد زمان مرگ آتاترک این درصد به ۲۴ درصد افزایش یافته است.

در سال ۲۰۱۴ سیاست دولت اسلامگرای ترکیه درباره احیای رسم الخط عثمانی در مدارس به عنوان یکی از دروس اختیاری تبدیل به موضوعی مورد مناقشه در جامعه ترکیه شد.

مخالفان حکومت اسلامگرای ترکیه می گویند، دولت اردوغان قصد دارد ریشه های جمهوری لاییک ترکیه را بخشکاند و تغییراتی اساسی و بنیادی در جهت احیای امپراتوری عثمانی و بازگشت به سنت های سابق " عثمانی – اسلامی" احیا کند.

چند سالی است که مساله احیای امپراتوری عثمانی در قالب طرح " نو عثمانی گری" دولت اسلامگرای ترکیه که یکی از پایه های اصلی و تئوریسین آن  "احمد داوود اوغلو" نخست وزیر پیشین ترکیه است، در محافل سیاسی داخلی ترکیه و در سطح منطقه و حتی بین المللی مورد بحث و مناقشه است.

احیای رسم الخط دوره عثمانی به عنوان یک نماد بارز فرهنگی می تواند به عنوان مصداقی دیگر از تلاش های دولت اسلامگرای ترکیه (به رهبری رجب طیب اردوغان) تلقی شود. با این حال به گمان بسیاری، اگر آتاترک در تغییر رسم الخط ترکیه از فارسی و عربی به لاتین با چالش بزرگی مواجه بود، دولت اسلامگرای فعلی ترکیه با چالشی به مراتب بزرگ تر از آتاترک مواجه است.

این چالش ها از مخالفت های جدی محافل "مخالفان دولت" ترکیه گرفته تا کمبود امکانات و زیر ساخت های آموزشی (کمبود معلم) از سویی، نرخ باسوادی بالای ۹۰ درصد ترکیه، که همگی زبان ترکیه را با رسم الخط لاتین آموخته اند از سوی دیگر، کار را برای تغییر یا دوگانه کردن رسم الخط در این کشور به ویژه در شرایطی که خواندن دیگر زبان های خارجی از جمله انگلیسی نیز در مدارس ترکیه به عنوان زبان دوم رایج بوده، دشوارتر می نماید.

دولت اسلامگرای ترکیه در ۱۲ سال گذشته با اجرای سیاست های خود در بسیاری از موارد با لغو یا تغییر و اصلاح قوانین، نظام لاییک ترکیه را تعدیل کرده و به یک دولت سکولار با گرایش اسلامگرا تغییر شکل داده است.

برخی ناظران معتقدند با تحت کنترل گرفتن ارتش و نظامیان که با موفقیت از سوی دولت اردوغان در یک دهه گذشته به انجام رسید و با تغییراتی که در قانون اساسی و برخی قوانین آموزشی و اجتماعی این کشور اعمال شده است ( برای مثال برداشته شدن منع حجاب در مدارس ، دانشگاه ها و ادارات دولتی)، حالا دولتمردان ترکیه می توانند طرح های در قالب نوعثمانی گرایی خود را با فراغ بال بیشتری جلو ببرند که طرح بازگشت به رسم الخط عثمانی یکی از مهم ترین و نمادین ترین آنهاست.

اردوغان در توجیه این طرح گفته است بسیاری از مردم ترکیه در دهه های گذشته با تغییر رسم الخط ارتباط خود را با تاریخ و گذشته خود از دست داده اند و به کنایه افزوده است: "بسیاری از ما وقتی سر مزار اجدادمان حاضر می شویم نمی توانیم حتی متن نوشته شده روی سنگ قبر آنها را بخوانیم."

ترکیه امروز کشوری است که با وجود موفقیت های اقتصادی و پیشرفت های دهه های گذشته ،در برزخی بین هویت "شرقی و غربی" گرفتار آمده است و پروژه ۵ دهه ای تقاضا برای عضویت در اتحادیه اروپا با ناکامی نسبی مواجه بوده است و اروپایی ها هر چند نمی خواهند ترکیه را به ملاحظات مختلف از خود به طور کامل دلسرد کنند، اما بر هیچ تحلیلگر و سیاستمدار عاقلی پوشیده نیست که ترکیه (دست کم با شرایط موجود و تا سال های آتی و آینده ای میان مدت ) عضو اتحادیه اروپایی ها نخواهد شد. اما این مساله و دغدغه برای دولت اسلامگرای ترکیه چندان ناخوشایند نیست. اتفاقا شاید از یک منظر برای اسلامگرایان حاکم بر ترکیه این مساله بد نباشد، چرا که به آنها کمک می کند پروژه نو عثمانی گری خود را پیش ببرند.

۲-چندی پیش ترکیه پرونده خوشنویسی اسلامی را جهت ثبت در فهرست آثار ناملموس فرهنگی به نام ترکیه به یونسکو ارائه کرد. هرچند مصادره هنری که متعلق به کشورهای اسلامی می باشد از سوی یک کشور و بدون در نظر گرفتن حقوق دیگر کشورها امری ناپسند تلقی می گردد ولی از منظری دیگر این اقدام ترکیه را می توان در راستای تقویت سیاست دولتمردان این کشور برای رجوع به الفبای دوره عثمانی ارزیابی کرد.

تهیه کننده: مسعود حقیقت